Verantwoordelijk ontwerpgedrag

Pieter Wisse

Allang verval ik in herhalingen. Ter overtuiging werkt het wellicht zelfs averechts. Hoe dan ook, telkens wanneer ik herken wat neerkomt op dezelfde zinnige ontwerpboodschap, betuig ik graag erkentelijkheid aan de opsteller ervan.
Ditmaal verwijs ik daarvoor naar het boek(je) Architecture in a Crowded World (Schocken, 1971, oorspronkelijk 1970) dat de Engelse (bouwkundig) architect en stedenbouwkundige Lionel Brett schreef over “vision and reality in planning” (ondertitel). Brett schetst in kort bestek een geschiedenis van ontwerpbemoeienis met gebouwde omgeving. Door aspecten en accenten die hij toont, geeft hij sterk te denken om ontwerp verantwoord te ... doen.
De “parameter” die we tegenwoordig vooral niet mogen vergeten betreft (p. 54) “growth and change.” (Want) een (p. 55) “formalism” in de zin van “the finite design concept” leidt tot stagnatie. Er moet als het ware (p. 55)“indeterminacy” zijn ... ingebouwd. Zeg ook maar (p. 55),

absorption in the contemporary problem with no eye to the accelerating pace of cultural change is stupid.

Het gaat nog steeds onherroepelijk mis met aandacht voor (p. 74)

all the parameters except time.

Nauw verwant geldt als (p. 76)

greatest deficiency [an] inability to measure up to the built environment as a whole.

Brett maakt onderscheid tussen ingenieurs en architecten (lees hier ook: ontwerpers). Zo wijst hij aan, waarom noodzakelijke samenhang zachtjes uitgedrukt gebrekkig blijft (p. 77):

Engineers by training tend to narrow their brief down to problems they can solve, whereas architects tend to widen it to issues beyond their sole capacity. Since the engineers were there, and the architects were not, [...] problems had long since been narrowed down to a long, dull but manageable list.

Wanneer ik dat voor informatievoorziening ‘vertaal’ naar, zoals alweer twintig jaar geleden bedoeld door Jaap van Rees, onderscheid tussen systeemaannemers en informatiearchitecten geldt nog steeds dat die aannemers zich voordoen als architect ... terwijl ze vaak niet eens ingenieur zijn. Ze stellen onsamenhangende lijsten op waarop eindeloos vermeld staat wat ze konden ‘verkopen’ aan hun opdrachtgevers en zelfs zulke lòsse problemen blijven (dus) onopgelost. En daarbij is het natuurlijk de vraag of zonder samenhang überhaupt een ... oplossing aan de orde kan zijn. Ach, wie weet gaat met mislukking nog het minst verkeerd, afgezien dan van verspilling van moeite, geld en tijd plùs de hogere drempel om het ooit opnieuw, maar ànders te doen.
Op zeer beperkte schaal kan het werken volgens een lijst niet zoveel kwaad. Dat mag echter beslist niet als verdienste van zo’n lijst gewaardeerd worden. Daarentegen bestaat zoiets als impliciet overzicht. Wat lijkt op oplossing pèr probleem gebeurt als het ware vanzelf stelselmatig. Dat leidt onherroepelijk tot gepruts zodra overzicht ontbreekt. Zoals Brett stelt (p. 110),

when the people of this persuasion tried to push their philosophy up to the scale of cities and landscape we saw them run into trouble.

Vergelijkbaar veroorzaakt fragmentarische aandacht thans (ook) nogeens èxtra problemen met voorzieningen voor informatieverkeer op maatschappelijke schaal. Ofwel, reële behoeften aan infrastructuur voor informatieverkeer raken gefrustreerd. Als kritieke factor wijst Brett erop dat het op die schaal gaat om (p. 110)

a process, not a product: time, not technics, was its master parameter.

Doorgaans houdt mislukking aan en krijgt hoogstens een ander karakter. Brett wijdt dat aan (p. 112)

experts in that old game of discrediting current thought structures by inventing a secret language that excludes them, while busily assembling new structures that will be equally inadequate and immature.

Daartegen moet (p. 122)

the set of attitudes to our world [...] broadening the base of architecture both philosophically and socially

bevorderen (p. 128):

The essence of it is to put the whole before the part, to see our own activity, whatever its scale, as modifying a totality rather than as self-sufficient in itself.

Brett associeert de passende “attitudes” met (p. 129)

a sense of crisis, a sense of scale and a sense of responsibility.

Zonder een minimale (p. 130) “moral bottom” hebben ontwerpers geen gevoel voor

the wounds of the earth in the right part of their emotional anatomy.

Sterker nog, stelt Brett, voor ontwerpers zonder maatschappelijk enz. besef (p. 130)

the dilemma simply didn’t present itself. Or if it did, they repressed it. They blinded themselves to the wrong they were doing and took shelter behind the alibi that if they didn’t go ahead and try to make the best of a bad job some other and probably worse architect would be found without the slightest difficulty.

Dit is inderdaad een ‘argument’ dat populair blijft ... Maar (p. 159)

a designer who gets to work without first seeking [...] out [the relevant fabric as an ecological system] is bound to fail, occasionally on a catastrophic scale.

Brett pleit voor integrale aandacht en –pak onder de noemer van “geosophy” (p. 149):

First, it is more than one building thick, or one profession thick. The individual cell, the building, the group, the community, the city, the region, the land and water surface of the globe – in this nexus, which we had better not call a hierarchy if that implies degrees of importance, there is no break-point anywhere. Nor is there any break-point between the natural and the artificial environment. We live, we know, in a space-time continuum in which we are all both subjects and objects: we change it, and it changes us. In this continuum, construction equals destruction, and the only meaningful word is change. If it was once useful and meaningful to write of architecture as an isolable element in the ordering of change, it is so no longer. We can only write of the art of change.

Intussen geldt dat (p. 157)

much of the elementary wrongness of what goes on is not bad art but bad science.

Verandering vergt (pp. 149-150)

ecological knowledge to understand the complexities of the structure, the ‘seamless web’ of interdependence in which [we] are involved with one another.

Nogmaals, zelfs voor zo’n houding bestaat vaak geen ... begrip waar het werkelijk moet tellen, integendeel, omdat (p. 154)

the people who settle the scale of development and the fate of the physical world are not poets or even planners, but businessmen. It is what the market will bear, not what the environment can tolerate, that gets built.

Wat Brett bedoelt met zakenlui omvat tevens politici en bestuurders. Onderling erkennen zij wel degelijk interdependentie, maar daar houdt het dus meestal ook gauw op (en laten ze elkaar gretig ontsnappen met pertinente onzin als ‘argument’). Dat voorspelt helaas niets goeds, dat wil zeggen feitelijk (p. 155)

leaving such questions to market forces whose criteria are saleability rather than need.

Maar wat valt er te verwachten? Want (p. 155)

we shall be wholly dependent on political action to get [profitability] deflected into beneficent channels.

Tja, dat zou dan moeten komen van politici die zich op hun beurt afhankelijk wanen – weten? – van (de) markt(werking). Veelbetekenend is Bretts commentaar dat (p. 163)

nowadays none of the great projects for which the world is taxed is submitted to the judgment of the taxpayer. [...] ‘Let’s do it’ is the most that the voter has been offered. [...] The blockage in communication inexorably leads into a blockage in public acceptance even of the most patently desirable objectives.

Enfin, interdependentie in de zin van samenhangende verschillen houdt de roep in om stèlselmatig, inclusief veranderlijk evenwicht. De opgave luidt (p. 158)

to find architectural expression in violent contrasts of scale, ambiguities, multiple use, and a tendency to give the idiosyncracies of the specific situation precedence over general principles.

Een steekhoudend ontwerp, dat vanwege erkenning van tijd ook nogeens, zeg maar, open moet zijn, is natuurlijk moeilijk begrijpelijk te krijgen. Zo kan noodzakelijke openheid worden opgevat als onzorgvuldige vaagheid, enzovoort. Als leidraad voor “elucidation” door de ontwerper geldt dat hij als (p. 167)

expert has to translate the project [...] into the demotic language of human values in which it can be discussed. And in this language he has to give without bias the whole of the criteria by which a right and responsible choice can be made.

Impliciet idealiseert Brett aldus de opdrachtgever in kwestie. Nee, Brett is natuurlijk niet achterlijk. Hij geeft vervolgens blijk terdege te beseffen (p. 167)

how rare it is for any object to be conceived, evaluated or implemented in this way. For this the experts and the decision-makers must share the blame.

Vanuit eenzijdig zakelijk en/of politiek belang is ontwerpruimte doorgaans niet gegeven door de opdrachtgever. Dat vraagt, het is niet anders, allereerst een “responsible choice” door de ontwerper of hij zo’n opdracht überhaupt aanneemt. Zie hierboven voor het ‘argument’ dat dan meestal volgt.
Vooruit, met geborgde (ontwerp)ruimte ontkomt de professionele ontwerper – nota bene van zowel vrouwelijk als mannelijk geslacht – er nu eenmaal niet aan (p. 167)

to write his own brief in the light of his own judgment about society’s needs and wants.

Dat lijkt gauw op betweterigheid, gebrek aan functiescheiding e.d. Daarom moet de ontwerper in àndere opzichten zich juist principieel terughoudend opstellen (p. 167):

He is an ideas man – neither master nor servant – and society absolutely depends upon him to play to the full that subtle part. [That is], he is a man who deals in alternatives, not in imperatives.

Kortom, de ontwerper moet er vooral zèlf voor waken (p. 167)

to use his arts of persuasion to sell an untested solution that has beguiled him. Architects are particularly vulnerable here, since it is traditional with them to choose a solution without ever revealing the alternatives or the rationale of the choice, in case the client gets out of hand and chooses differently.

Besluitvormers en overige betrokkenen – als zij al de gelegenheid krijgen voor opmerkingen – zijn meestal niet deskundig genoeg om zo’n smalle verkoopvoorstelling te ontmaskeren. Ook zit menig opdrachtgever er als de ijdele keizer bij die zich onbestaande kleren laat aanpraten. Dus, van hun kant ondermijnen ontwerpers de vertrouwensrelatie door gebruik van (p. 168)

that clever and characteristic expert’s technique of pushing a preferred project carefully wrapped up in what appear to be objective criteria, while at the same time neatly palming off all responsibility for its acceptance and implementation.

Op die manier wordt het inderdaad nooit wat. Wat ontwerpers eraan kunnen doen om die negatieve spiraal te doorbreken, is m.i. dat zij Bretts aanwijzing volgen (p. 169)

to clear their minds of conflicting loyalties, as they go to work in this complex environment.

Zij moeten immers het vertrouwen waard zijn, van àlle betrokkenen, dat deelnemers hun verschillende belangen onderling evenwichtig(er) kunnen vervolgen via verkeersontwerp en zo door naar passende wèrkelijke voorzieningen. Voor zijn bijdragen moet de ontwerper netzo evenwichtig worden beloond. Wanneer hij zijn belang als ontwerper echter verder (be)drijft, wakkert hij conflict met andere belangen aan in plaats van dat opzettelijk te vermijden.