Maakbaarheid

Pieter Wisse

De menselijke samenleving is niet maakbaar. Dat neemt niet weg dat mensen, alleen of samen, vanalles en nogwat maken. Van brood tot muziek, van ideologie tot stuwdam. En dat heeft allemaal zeker invloed op de samenleving, zoals omgekeerd hun samenleving mede bepaalt wat de mensen vervolgens weer alleen of samen maken.

Het woord maken klinkt zo alledaags. De voorliggende studie probeert een betekenis te onthullen die in soepele zinnen gauw verborgen blijft. Want maken, handelen, gedrag, doen enzovoort worden doorgaans opgevat als wat slechts met een mens en zijn omgeving te 'maken' heeft. Het resultaat van wat de één maakte heeft dan, nog steeds volgens de huis-tuin-en-keuken interpretatie van maken, elders een uitwerking. Van het brood van de bakker is het resultaat bijvoorbeeld de voeding voor de consument, van muziek een harmonie, van ideologie het zelfvertrouwen en van de doorgebroken stuwdam de overstroming.

Echter, met aandacht voor watvoor extern resultaat danook, is slechts een gedeelte van de betekenis van woorden zoals maken, maakbaar enzovoort achterhaald. In de context van de zinnen in de aanhef suggereert maken vooral ook dat er een ontwerp aan het uiteindelijk resultaat ten grondslag ligt. Het resultaat inclusief de manier om het te realiseren is, met een ander woord, gedàcht. Met het etiket ontwerp heeft maken aldus tevens betrekking op wat zich binnen de mens voltrekt, op innerlijk gedrag, dus zònder (even) een relatie met de omgeving.

Verwarring dreigt indien ontwerp en resultaat synoniem verklaard worden. Het is immers de vraag of het resultaat voldoende weerspiegeling vormt van het ontwerp. Als een stuwdam 'uit zichzelf' doorbreekt of zelfs wanneer dat door een natuur- of cultuurramp gebeurt, bestaat er blijkbaar een wezenlijke afwijking.

Tenzij ... de stuwdam ontworpen is om ... door te breken. Dergelijke achterdocht legt opnieuw een verborgen accent bloot. Dat is bedoeling. Wat is de bedoeling met het resultaat? Zonder bedoeling allereerst geen ontwerp en dus ook vervolgens geen resultaat in de zin van maken. Bedoelingen krijgen eveneens via innerlijk gedrag gestalte, zijn daarom evenmin beperkt tot de relatie van een mens en zijn omgeving.

Kenmerkend voor de huidige samenleving is dat wat hierboven als aspecten van maken1 geïnventariseerd zijn, weleens verdeeld is over diverse (groepen) mensen en/of organisaties. Wie de bedoeling maakt, heet de opdrachtgever. Wie het ontwerp maakt, is de ontwerper ofwel de architect. Wie het resultaat maakt, staat in dagelijks taalgebruik bekend als de uitvoerder ofwel de aannemer. Zij spelen onder hun overeenkomstige noemers alledrie een karakteristieke rol in de samenleving. Hun rollen raken over het algemeen meer gescheiden, naarmate de situatie van het maken complexer is. Tegelijk kan er uiteraard meer mis gaan. Want weerspiegelt het ontwerp nog de bedoeling? En klopt vervolgens het resultaat met het ontwerp? Dat stelt hoge eisen aan communicatie.

Deze studie vertrekt vanuit het maakaspect dat ontwerp vertegenwoordigt. De vraag luidt om te beginnen: Wat is ontwerp? Voor complexe situaties — omdat daarin immers rollen vaak over mensen en/of organisaties verdeeld zijn — wordt daarvan het antwoord afgeleid op de vraag: Wat is een ontwerper?

De ontwerper schakelt als het ware tussen bedoeling en resultaat. In termen van diverse rollen is hij2 gedurende een belangrijk deel van het veranderingsproces intermediair tussen opdrachtgever(s) en aannemer(s). Er is dus veel afhankelijk van de kwaliteit van zijn bijdragen.

Welke kwaliteitseisen zijn reëel voor een ontwerper? Het antwoord op deze vraag is hier vanuit het thema professionaliteit benaderd. Het blijkt dat voor een ontwerper professionaliteit vooral kwalitatief geldt, met eveneens ruimte voor subjectief oordeel van de opdrachtgever en overige deelnemers. Maar ook hier is er weer een andere kant van het verhaal. Wie beroepsmatig ontwerpt, functioneert in een economisch veld. Zo'n connotatie van professioneel moet in de opvatting over professionaliteit van de ontwerper verdisconteerd zijn.

Aangezien objectiviteit uitgesloten is, wordt de professionaliteit van de ontwerper opzettelijk verklaard vanuit zijn problematische positie in veranderingen. Dat leidt tot de concreetst mogelijke aanbevelingen voor ontwerp & professionaliteit in de menselijke samenleving.

1. Er staat: "aspecten van maken." Dichter bij de betekenis die bedoeld is, komt: "aspecten van het totale maken." Dat klinkt echter te verschrikkelijk.

2. Een ontwerper, en ieder ander mens, is een man òf een vrouw. Kortheidshalve zijn met algemene bedoeling slechts de mannelijke voornaamwoorden gebruikt.