Kringloop zonder middelpunt

Pieter Wisse

Als ik een curriculum zou ontwerpen voor de opleiding tot informatiekundig ontwerper, neem ik om te beginnen het woord serieus. Ik zou dus proberen de student kringen te laten aflopen, met alsmaar ruimer bereik. Een kritiek moment bestaat eruit, als zij in die uitdijende ruimte stuit op het onderwerp waarvan zij tot dàn dacht dat het het vaste middelpunt vormde.
Voor een informatiekundig ontwerper gaat het natuurlijk om informatie. Iemand kan zich naar mijn idee pas verantwoord als informatiekundig ontwerper gedragen, zodra zij de zekerheid lòslaat over wat informatie is. Zij moet informatie telkens als het ware opnieuw ontmoeten. Daardoor ontstaat een duurzaam nieuwe resp. vernieuwende betrekking. Geen vaste, maar veranderlijke. Geen simpele, maar problematische.
Met de herkenning van informatie als open onderwerp staat de student (pas) op de drempel van meesterschap in navenant open ontwerp. Zij kan aan de slag voor haar meesterstuk, zeg maar de proeve van bekwaamheid voor een zelfstandige informatiekundig ontwerper. Daarvoor kunnen overigens àlle studenten dezelfde titel kiezen. Die kan luiden: Wat is informatie? Of een variatie. Op die vraag geeft èlke student echter haar eigen antwoord. Want in een zo principieel open ruimte is de weg persoonlijk.
De tijd om aan zo’n proeve te besteden moet beperkt blijven. Maar de student is pas geslaagd, wanneer ònzekerheid haar niet meer kàn loslaten. Als zelfstandige professional zal zij dan blijven problematiseren. Dat is de enige weg naar steeds weer passende ontwerpoplossingen en oplossingsontwerpen.
Ik kom op deze beschouwing door lezing van een boek(je) door Octavio Paz (1914-1998). Het Spaanstalige origineel verscheen in 1974 als El mono gramático. Ik las de Duitse vertaling, Der sprachgelehrte Affe (Suhrkamp, 1982). Als schrijver vraagt Paz zich af, of hij eigenlijk wel begrijpt wat het is waarvan hij zich zo intensief bedient. Taal, dus. Onttrekt taal zich niet aan begrip in de zin van ... grip in de zin van ... een vàst punt dat, zodra je er ... grip op hebt, een vertrekpunt vormt waarvandaan elk aankomstpunt onvermijdelijk in een netzo stevige ... grip valt te krijgen? Paz vermijdt de val om daarop eenduidig antwoord te geven. Wat hij schetst, herstel, probéért te schetsen, zijn ... schetsen, enzovoort. Als aanwijzing van een oneindig curriculum trekt hij nog enkele onvermijdelijke rondjes. Dat gaat dus over wat taal is, over wat taal niet is. Dat taal is, wat het niet is. En dat wat taal niet is, uitdrukt wat taal is, enzovoort.
Moet er een touw aan vast te knopen zijn? Daar is het dus weer, dat valse verlangen naar een onwrikbaar aanknopingspunt. Voor Paz vertegenwoordigt bijvoorbeeld logica de problematische vastigheid. In de ruimte van de taal laat zich echter tegenstrijdigheid uitdrukken, waarover vervòlgens o.a. weer gezegd kan worden dat er niet zulke scherpe kanten aan zitten. Zo’n nuancering helpt, aldus Paz, “om de breuk met de logica plausibel te laten lijken” (mijn vertaling, p. 21). Maar is “plausibel” niet een typisch logica-woord? Zo blijkt er talig geen ontsnappen aan het blijven cirkelen, vroeg of laat in het meesterlijke besef dat het zònder middelpunt allang geen cirkels meer zijn.
Problematiserend opent elk woord een richting. Zo meen ik dat Paz met logica kennelijk het wereldbeeld volgens logisch atomisme veronderstelt. Tegen die achtergrond is wat neerkomt op zijn taalkritiek nogal ... logisch tegen de achtergrond die ik als subjectief situationisme een ... stelsellogica noem. Nee, dat is geen pleidooi voor een middelpunt dat wèl geldig is en blijft voor alsmaar ruimere cirkels. Integendeel, stelsellogica is informatiekundige relativiteitstheorie. Dat maakt ditmaal begrip mogelijk van Paz’ schetsen zònder de behoefte aan definitieve ... grip.
Paz schreef El mono gramático toen hij de ambassadeur van Mexico in India was. Wie de illusie van het absolute middelpunt verlaat, kan ook zèlf productief blijven cirkelen. Dan manifesteert de ontwerper zich met het oprichten van de zoveelste mijlpaal, op weg naar de volgende. Altijd zo voorlopig moet uiteraard vooral een vruchtbaar curriculum vergaand tijdelijk geldig ontwerp zijn.