Pieter Wisse
Het woord 'informatie-architect' ken ik van Jaap van Rees, met wie ik in 1995 het gelijknamige boek publiceerde. En het woord 'infogram' verzon ik in 1992 voor een reeks van mijn columns in het tijdschrift Informatie. Liggen hun betekenissen daarmee vast?
Elke levende cultuur is een dynamisch evenwicht. Voor zulke dynamiek is kenmerkend dat één en hetzelfde woord allerlei betekenissen kan oproepen. Ook het woord 'informatiemaatschappij' is exemplarisch. Ongetwijfeld gaf dat oorspronkelijk slechts een ontluikend aspect van de totale samenleving aan. Ik vermoed dat iemand herkende dat steeds meer mensen beroepsmatig steeds meer tijd aan informatieverwerking gingen besteden. Zelfs een groeiend aantal beroepen raakte exclusief gericht op informatie. Om dat idee te benoemen en bespreken ontstond onvermijdelijk een nieuwe betekenis, in dit geval zelf een nieuw woord. Informatiemaatschappij, dus.
Volgens menigeen kent de dynamiek trouwens alweer een evenwicht dat alweer een nieuw woord rechtvaardigt. Mijn eigen idee is echter dat de betekenissen van informatiemaatschappij nog lang niet uitgeput zijn. De zgn kennismaatschappij past erin, vind ik, niet erna.
De dynamiek blijkt dubbel. De verschuivende verhouding tussen hand- en hoofdwerk krijgt een extra impuls door informatie- en communicatietechnologie. Kortom, steeds meer mensen zijn voor hun informatieverwerking steeds minder slechts op hun eigen vermogens aangewezen. De nieuwe symbiose van mens en middel weerspiegelt de grens tussen creativiteit en routine. En ook dáár verandert het evenwicht. Wat gisteren creativiteit verlangde, blijkt tegenwoordig routineus programmeerbaar. Overigens vervangen automaten allang niet meer uitsluitend mensen met hun handarbeid. De kwaliteit van de arbeid krijgt groeiende aandacht. Ondersteund door informatieverwerkende automaten ondernemen mensen ook activiteiten, waarin zij zonder dergelijke hulpmiddelen nooit zouden slagen. De slotsom van driedelige dynamiek luidt dat het hoofdwerk zèlf groeit. Wat blijft, is de vraag naar verantwoordelijkheid met als netzo blijvend antwoord dat verantwoording mensenwerk moet zijn.
De structurele dynamiek speelt niet alleen maar in traditionele organisaties. Dezelfde technologie speelt ook een alsmaar grotere rol in recreatie. Inmiddels loopt toepassing daar zelfs vaak voorop. En in educatie, niet te vergeten. Waar vroeger arbeid, opleiding en recreatie gescheiden culturele domeinen waren, vervagen mede door de gemeenschappelijke technologie de grenzen ertussen. Nieuwe organisatievormen ontstaan. Daarom 'betekent' informatiemaatschappij alweer iets heel anders dan het tijdens de uitlopers van het strikt industriële tijdperk nog deed. Toen was het een apart benoembaar aspect, náást talloze andere, gevestigde aspecten. Inmiddels is het woord 'informatiemaatschappij' zelfs de compactste naam voor de gehele cultuur. En inderdaad, wie het de kennismaatschappij wil noemen, heeft het over hetzelfde.
Tegenwoordig neemt dus iedereen deel aan de informatie- danwel kennismaatschappij. Maar er zijn natuurlijk weer diverse posities, rollen en dergelijke aanwijsbaar. In het dynamisch evenwicht van de informatiemaatschappij verdienen opdrachtgevers en informatiekundige ontwerpers bijzondere aandacht. Waarom? Omdat zij samen in hoge mate de (verdere) vorm en inhoud van deze maatschappij bepalen. Hoe? Ontwerp is hun raakvlak. Bij ontwerp zijn zij allebei intensief betrokken, met karakteristieke verantwoordelijkheden. De informatie-architect, tijdschrift over ontwerp & informatiemaatschappij, behandelt en katalyseert daarom de ontwikkelende praktijk & theorie van informatiekundige ontwerpers en de relatie met hun opdrachtgevers.
Hoe luidt de redactionele koers? Ik begin met de open deur, althans voor ontwerpers, dat inhoud en vorm onlosmakelijk samenhangen. Mijn stelling luidt dat ontwerpers in de alsmaar veranderende informatiemaatschappij naar optimale synthese moeten blijven streven. Daarom telt de redactie óók een professionele vormgever. Dat is de erkenning dat vorm niet ondergeschikt aan inhoud is; beide zijn integrale, integrerende aspecten. Waarvan? Van informatie tot en met de instrumenten voor informatievoorziening, vanzelfsprekend.
Nog een redactioneel accent, het tweede, is interdisciplinair. Dit is weliswaar een tijdschrift vóór informatiekundige ontwerpers, informatie-architecten dus, maar daaraan verbind ik niet de conclusie dat zij de enige auteurs zijn. Of dat informatiekundige ontwerpers slechts over hun eigen vak mogen schrijven. Integendeel, zelfs. En aanvullende bijdragen mogen evenmin beperkt blijven tot wat — potentiële — opdrachtgevers over de samenwerking onder de noemer van ontwerp vertellen. Nee, want er zijn zovele andere disciplines — en/of culturen — waarin mensen professioneel met creativiteit werken. Organisatieontwikkelaars, bijvoorbeeld, zijn sterk verwant. Hoewel zij zich vaak geen ontwerper oid noemen, meen ik dat zij belangwekkend inzicht bieden. Daarom heeft dit (proef)nummer veranderkunde als thema, met teksten van enkele organisatie-adviseurs. Zij mogen zich ook in de toekomst uitgenodigd weten om vanuit hun eigen vak samenhang met — hun opvatting over — de dynamiek van de informatiemaatschappij te schetsen. Dat bevordert zowel de informatiekundige ontwerptheorie, als levert de praktische inspiratie die vergelijking met andere vakgebieden altijd geeft. De informatie-architect wil daarmee elke ontwerper tot brede oriëntatie en synthese prikkelen.
Het derde accent, dat vorm & inhoud van het tijdschrift stuurt, komt voort uit het besef dat technologie een wezenlijk bouwmateriaal voor informatievoorziening is en blijft. Welke eigenschappen van informatie- en communicatietechnologie houden beperkingen in, of suggereren juist kansen? De ontwerper mag dus nooit contact mag verliezen met de processen en middelen die zij uitvoerders laten toepassen om optimaal resultaat voor opdrachtgevers en — ik kom niet om het woord heen — gebruikers te realiseren.
Zoals gezegd heeft dit eerste nummer, een proefnummer, als thema dat een informatie-architect danwel informatiekundig ontwerper vooral ook een rol in veranderingen speelt. Zo´n ontwerper is daarom een veranderkundige maat, waaraan zij of hij zich ook gemeten moet weten.
© 1995, webeditie 2001.
Deze tekst verscheen eerder als hoofdredactionele bijdrage in: De informatie-architect, 1998, nulnummer (met
'veranderkundige maat' als thema).