Pieter Wisse
Voetbal wordt complexer en daardoor interessanter. Nee, niet zozeer het spel zelf binnen de lijnen. Dat verandert weliswaar en wordt ook wel ingewikkelder, maar of dat voor toeschouwers boeiender is? Ik bedoel met toenemende complexiteit het volgende. Wat oorspronkelijk slechts randverschijnselen waren, vormen nu oprukkend het nieuwe wezen van de sport. Commercie, bijvoorbeeld, is inmiddels zo'n overheersend thema. De positie van bestuurders tegenóver sporters is een ander. Dat is als puzzel allemaal interessant.
Aanleidingen voor korte sociaalpsychologische verkenningen zijn er daarom tegenwoordig genoeg. Neem het vertrek van meneer Gullit, de voetballer Ruud Gullit, uit het trainingskamp van het nederlands elftal. Ik ga even voorbij aan het feit dat de groep in een dergelijk kamp niet tot elf personen beperkt is. Maar elftal, zo heet dat nu eenmaal. Met het trainingskamp in kwestie bereiden spelers en begeleiders van het nederlands elftal zich voor op het eindtournooi van het wereldkampioenschap 1994.
Dat vertrek van de man was twee dagen geleden, op 30 mei 1994. Gullit wilde geen toelichting verschaffen. Er was natuurlijk toch een persconferentie. En eromheen bleven journalisten hem met vragen bestoken. Hij maakte een gekwelde indruk. Na het eindtournooi om het wereldkampioenschap zou Gullit erop terugkomen. Hij hoopte, zoveel zei hij althans nog, dat speculaties over zijn beweegreden zoveel mogelijk zouden uitblijven. In het belang van het elftal en hun resultaat, heet het dan plichtmatig.
Hoezo, geen speculaties? Dat een verzoek om terughoudendheid averechts werkt, blijkt onder andere direct uit dit artikel. Want ik heb verder niets met voetbal dan een intensief verleden op straat. Desalniettemin voel zelfs ik me geroepen om méé te speculeren. Dat zegt dus genoeg. Het is ronduit naïef te verlangen dat het eigen roersel rust krijgt. Zo werkt dat niet meer. Niet in de huidige maatschappij. Niet met zovele communicatiemedia, met zovele mensen die beroepsmatig afhankelijk zijn van informatie die zij als nieuws kunnen presenteren. En met zovele mensen die uit verveling dergelijke informatie inderdaad nog consumeren ook. Dat waren ooit randverschijnselen voor de sport. Niet meer.
Goed, ik speculeer dus méé. De sociale intelligentie van Gullit is op de schaal van de totale maatschappij blijkbaar gering, neem ik maar even als vertrekpunt. Of ... is hij misschien buitengewoon intelligent? Mijn stelling is dat, wie zegt geen speculaties te wensen, ze juist aanwakkert. Maar veronderstel eens verder dat dat precies zijn bedoeling is. Waarom dan? Wat zit dáár weer achter?
Kijk, nu heeft iedere speculant een kruispunt bereikt. Als hij die verstopte intentie van Gullit wil verstoren, dient hij zijn giswerk naar diens motieven te staken. Een kind dat onterecht aandacht vraagt, moet die aandacht vooral even niet krijgen. Dan is het gauw over.
In dit geval vind ik het verleidelijk te blijven raden naar de eventuele reden om speculaties — langs de weg van het tegendraadse verzoek om onthouding — aan te moedigen. De speculant, in elk geval onderhavig auteur, gaat daarom dóór. Wàt, is mijn vraag dan, is het effect dat Gullit beoogt?
Als suggestie verstrek ik onder andere dat door speculaties onzekerheid in en rondom het nederlands elftal toeneemt. Dat komt de sportieve prestaties niet ten goede, is dáár weer achter waarschijnlijk het argument. In zo'n sfeer van schandaal en ophef schakelt het nederlands elftal vervolgens zichzelf uit. Voorts is dat elftal, nog steeds langs dezelfde lijn geredeneerd, reeds verzwakt doordat Gullit als speler niet meer òp het veld verschijnt. Je zou dat met al die speculaties bijna vergeten.
Omdat in speurwerk het één naar het ànder leidt, rijst de vraag wie belang bij zelfontbinding van het nederlands elftal heeft. Dat is simpel. Daarvoor komen alle overige drieëntwintig deelnemers aan dat eindtournooi in aanmerking. Het gaat er echter om wie dat nederlands elftal ook feitelijk als bedreiging voor het eigen succes opvat. Laat ik nogeens raden. Italië? Hmm, veelbelovend. Dat idee moet ik voorlopig maar vasthouden.
Elke detective, dat heb ik tenminste uit boeken en films begrepen, zoekt vanuit een misdrijf terug naar motief èn gelegenheid. Over het eerste, het motief van Italië, heb ik het zojuist gehad. Dat land neemt inderdaad deel aan het eindtournooi 1994. Wat de gelegenheid betreft, scoort Italië zelfs aanmerkelijk hoger dan welk ander deelnemend land. Want wie is daar ook alweer president? Precies! Dat is meneer Berlusconi. Waar kennen we hem al van? Precies! Van de voetbalclub AC Milan. Daar is hij al langer president van. Gelegenheid genoeg, dus, om zijn ex- en tegenwoordig wederom niet-ex-speler te benaderen. Dergelijke gelegenheid is allemaal feitelijk aantoonbaar. Daarvoor hoef ik niet door te fantaseren over maffia-connecties en ga zo maar door.
Het is duidelijk dat Berlusconi, nu als nieuwe president van Italië, een groter belang dan ooit heeft bij de uiteindelijke overwinning van het nationaal elftal van zijn land. Italië wereldkampioen! Voor de politicus die hij is, geldt tegelijk en belangrijker: Berlusconi wereldkampioen! En dan heb ik nog niet eens over Berlusconi, de zgn. mediamagnaat. Denk eens in hoe dat resultaat zijn onverenigbare posities versterkt. Hun tegenstelling zal verzwolgen worden in zijn inmense populariteit. Het is dus wel iets waard om gevaarlijk geachte tegenstanders te elimineren. Met andere woorden, over motief gesproken! Is het niet verdacht toevallig dat Gullit vrijwel direct ná de beëdiging van Berlusconi als (lands)president het nederlandse trainingskamp verlaat?
Ik zeg niet dat mijn eerste speculatie enig hout snijdt. Zo stom ben ik niet. Ik houd het op een puur verzinsel van mijn kant. Zomaar fantasie. Ik heb immers geen zin in een dodelijke messteek van maffia of van wie ook. Ik wil de waarheid, als dat haar uit Italië is, niet weten. Het enige dat ik even laat zien is dat speculaties gauw op hol slaan. En het is pas twee dagen geleden dat Gullit zijn tas pakte.
Zoals gezegd, kan wilde speculatie overigens de bedoeling zijn. Als de chaos rondom het beoogde slachtoffer inderdaad toeneemt, gaat voor de aanstichter alles naar wens. Maar zodra speculaties heel dichtbij de bedoeling àchter de bedoeling met ontwrichting komen, is het zgn. boemerangeffect niet denkbeeldig. Dan blijkt de aanstichter juist zijn eigen positie ondermijnd te hebben. Net goed. Maar vaak zijn onderweg andere, onschuldige slachtoffers gevallen.
Er zou volgens dit soort ideeën een pakkend toneelstuk te schrijven zijn. Iets in de stijl van Edward Albee wellicht? Dramatisch thema. President en voetballer, maar dan anoniem. Veel ruimte voor surrealisme.
Laat ik eens speculeren over de kwelling die Gullit ondervindt. Ik ga er daarvoor even vanuit dat hij niets voorwendde. Hij zit er dus ècht mee. Ofwel zijn tranen waren authentiek. Dat sluit echter het Italië-complot allerminst uit. Gullit kan als onwetend instrument gebruikt zijn, een moderne Judas in dienst van de opkomende kerk die voetbal is. Over geloof heb ik het hier niet, dat klopt. De oorspronkelijke Judas zat er destijds evenmin bepaald feestelijk bij. Voelde Gullit zich in zijn geloof door het seculier streven van de kerk verraden?
Ook van deze speculatie zeg ik dat ik haar onwaarschijnlijk vind. Eveneens meer geschikt als materiaal voor een bewerking tot toneelstuk. Wat me eruit wel aanspreekt, is dat Gullit volgens dit scenario zèlf zijn toestand niet overziet. En die indruk is bij mij oud.
Voor mijn uitleg ga ik terug in de tijd met een voor velen stellig onverwachte wending. Tijdens de kwalificatiewedstrijden van het wereldkampioenschap 1990 was meneer Libregts bondscoach. Het is niet alleen omdat ik ook uit Rotterdam kom, dat ik sympathie voor hem vertoon. Zeker niet grenzeloos, mijn sympathie, maar toch meer dan gemiddeld, zou ik zeggen. Wat mij van Libregts in die periode bijzonder aansprak, was dat hij het nederlands elftal liet spelen volgens een taktiek die m.i. op het internationale toneel realistisch is. Niet sprankelend, maar effectief en behoudend op resultaat. Ik vind dat een taktiek die echt bij tournooivoetbal past. Zelfs met West-Duistland in de poule haalde het elftal immers de eindronde. Allemaal niet verkeerd, dus.
Enkele spelers waren indertijd echter vergeten met hoeveel geluk zij eerder in 1988 europees kampioen geworden waren. Ik vind zelfs met nog meer geluk dan dat Denemarken die titel in 1992 won, maar goed. Van die spelers was Gullit zeer uitgesproken. De taktiek moest aanvallender. Dat was de sleutel tot succes, nietwaar? Libregts zag er echter niets in. Hij was, zoals nu blijkt, die spelers qua inzicht enige jaren vooruit. Maar omdat die spelers verslaafd waren geraakt aan de smaak van succes en hun coach als obstakel zagen, maakten zij revolutie. Gullit zweepte ze op. Formeel struikelde Libregts over een racistische opmerking die hij gemaakt zou hebben. Welnu, ik was er niet bij, maar als dat zo is, was het verkeerd en dom van hem. Ik ben overigens nooit ergens bij, maar dat terzijde. Vervolgens duurde het behoorlijk wat tijd vóórdat er een nieuwe bondscoach was. Moest het Cruijff zijn? Het werd Beenhakker. Ik weet nog goed dat ik in die coachloze periode overwoog met een informeel advies de KNVB te benaderen. Ik zag de ultieme oplossing kristalhelder voor me. Als Gullit het zo goed weet, waarom opereert hijzèlf dan niet als coach? Trouwens, wat mij betrof mocht hij tegelijk meespelen. Zijn benoeming als coach leek me de enige manier om zijn ideeën te ontzenuwen. Bijkomend effect zou geweest zijn dat Cruijff toch even een nieuwe list had moeten verzinnen om zijn invloed te laten gelden. Ik verwijt mezelf nog steeds dat ik de KNVB mijn advies niet gegeven heb. Het had zeker gewerkt. Onder verantwoordelijkheid van Gullit was deelname in 1990 op een zekere mislukking uitgelopen. Zo'n onloochenbaar dieptepunt had, was mijn idee, snel en structureel de weg geplaveid voor het werk aan een heus tournooiklimaat rondom het nederlands elftal.
Vier jaar later is het nu. Volgens mij wil Gullit niet meer meedoen om redenen die abstract dezelfde zijn, maar concreet precies tegenovergesteld als die hij tijdens zijn revolutie van 1990 toepaste. Het heeft net als toen niets met de maffia te maken, niets ook met die italiaanse meneer met de onverenigbare banen en belangen. Of met zijn nieuwe echtgenote die hem niet enige weken zou kunnen missen. Mijn finale speculatie is dat Gullit doorslaggevend invloed op taktiek en opstelling van het elftal wenst. Hij denkt het beter te weten. Dat is nog steeds zijn drijfveer. Toen en nu. Wat radicaal veranderde is zijn concrete kijk op de taktiek. Ikzelf kan het niet anders zien dan dat hij inmiddels hetzelfde realisme preekt dat Libregts eerder aanhing. Gullit snapt dat nu dus ook. Fijn dat hij zover gekomen is, maar wel jammer voor de gemaakte slachtoffers.
Ik pleit er absoluut niet voor om Libregts opnieuw tot bondscoach te benoemen. Dat is niet realistisch. In elk geval op dit moment vormt hij een communicatief risico. Ik meen wel dat Libregts qua visie in ere hersteld mag worden. Moet worden, zelfs, want eerlijk is eerlijk. Als zijn lijn doorgezet was, had het nederlands elftal niet alleen tijdens dat eindtournooi van 1990 al een beter resultaat gehaald, maar had er zoveel langer aan een speelwijze geschaafd kunnen worden die internationaal loont. Soberder. Schoonheid met een hechte basis. Daar lijkt het nederlands elftal nog steeds aan te moeten beginnen. De oogst is nog veraf. Helaas zijn er incidentele successen geweest. Dat heeft afgeleid van een structurele benadering zoals bijvoorbeeld het duitse elftal kent. Maar dankzij hun eigen, realistische stijl gaat het daar toch bijna nooit mis?
Ik heb al mijn twijfel geuit over de sociale intelligentie van Gullit. En over zijn taktische voetbalintelligentie. Afgezien van zijn eigen, individuele spel is het allemaal nogal inconsequent. Want wat liet hij eergisteren ook nog vallen omdat journalisten maar bleven aandringen? Dat was iets over het cultuurverschil tussen Nederland en Italië. Dat hij in Italië als belangrijke speler gewend is náást de coach te staan. Wie zo'n uitspraak op zich laat inwerken, moet snel helemaal overtuigd raken hoezeer de arme Gullit in de war is. In het algemeen staat onomstotelijk vast dat de nederlandse cultuur democratischer is dan de italiaanse. Ik hoef toch niet opnieuw naar de huidige politiek te verwijzen? En als Gullit daar náást zijn coach staat, hoe komt het dan dat hij twee jaar geleden bij AC Milan regelmatig náást het spelende elftal stond? Dat is tenminste wat ik me ervan herinner. Had hij toen samen met zijn coach bedacht dat hij liever op de tribune zat? Maar waarom wilde hij ook alweer bij die club weg en was hij zo blij met zijn behandeling door Sampdoria? Juist, hij wilde niet náást, maar ìn het speelveld. Bij AC Milan stond hij in dat seizoen eerder tégenover zijn coach. Nee, waardering voor samenhang van zijn argumenten heb ik niet.
Een ander voorbeeld. Neem die veelbesproken wissel op Wembley. Ikzelf vond, maar alweer was ik slechts veràf toeschouwer, dat Advocaat rijkelijk laat ingreep. Voorzichtig met de ster. Maar het is gewoon zo dat nádat Gullit eindelijk gewisseld was het nederlands elftal, zij het alweer met onwezenlijk geluk, het minimaal vereiste resultaat bereikte. Dat was het gelijke spel tegen het engelse elftal. Als Gullit toen niet náást het veld gezet was, had het nederlands elftal náást het eindtournooi 1994 gegrepen. De enige die dat nooit zal begrijpen — of is het, erger nog, nooit zal toegeven? — is Gullit.
Voor Gullit zelf is het allemaal best tragisch, hoewel ik mijn medelijden niet overdrijf. Ik hoef maar te denken aan zijn vermoedelijke financiële rijkdom. Die is niet zielig. Hij is tragisch in zoverre dat hij enerzijds een goede, prachtige voetballer is. Onmiskenbaar groots in zijn solistische voetbalintelligentie. Anderzijds heeft dat hem via publiekelijke bewondering in een maatschappelijke postie gebracht, waarin hij geen reële grenzen meer ziet. Zijn ego verlangt niet alleen de bal, maar inmiddels de gehele wereld aan zijn voeten. Voor hem gaan thans deuren open naar ruimten waarvan hij vroeger slechts durfde te dromen. Bijvoorbeeld, hij ontmoet en omhelst Mandela. En tòch gaat hij terug naar de voetbalclub van de man die inmiddels het meest rechtse kabinet van het na-oorlogse Italië voorzit. Het is tragisch dat hij die tegenstelling niet ziet. Het is trouwens nòg tragischer dat Berlusconi dat waarschijnlijk wel haarfijn doorziet, maar 'zijn' voetballer desalniettemin corrumpeert. Over grenzeloos ego en machtsdrang gesproken. Gullit probeert de kat te spelen, maar is de muis van een èchte kat. Ik zei al, wàt een drama! En wat gebeurt er als hij niet meer zo goed voetballen kan?
Waarom laten mensen Gullit niet ècht met rust, zodat hij alleen maar hoeft te voetballen zolang als het gaat? Zodat hij zich niet bemoeit met wat uiteindelijk hemzèlf waarschijnlijk de meeste schade berokkent. Als hij zo doorgaat, zie ik weinig kans om ooit Gullit in ere te herstellen. En toch, wat hij nog steeds verdient is gezien te blijven als man met grote individuele voetbalintelligentie. De rest levert hem alleen maar méér gefrustreerde ambitie. Nog even en niemand anders dan hijzelf laat nog een traan. In 1990 leidde hij een revolutie, in 1994 staat hij eenzaam alleen.
Maar schrijf Gullit als voetballer niet af! Nog niet, tenminste. Zolang als hij kàn, ik bedoel zolang als hij nog jong en lichamelijk gezond genoeg is, zal een mens als Gullit proberen terug te komen. Dat is trouwens geen veerkracht, maar verslaving. Zijn geestelijke ziekte is immers geworden dat hij alsmaar bevestiging van zijn grootsheid moet krijgen. En, let op, dat gaat hem nog een paar keer lukken. Hij zal opnieuw vlammen. Daarna is het uit. Definitief. Dat gaat betrekkelijk gauw gebeuren want in zijn waan heeft hij precies voor de verkeerde club gekozen. Voor hèm verkeerd. Arme speelbal. Dokter Faustus. Met Mefisto in de gedaante van de president van een club èn een land.
Is dat zijn eigen schuld, ik bedoel dat het zo misloopt met hem? Of zijn wij de veroorzakers van zijn misfortuin? Omdat hij geen rust krijgt. Omdat hij oplost zònder voetbal, als het eenmaal en onherroepelijk zover is. Ik houd het op klassieke tragiek. Mensen doen het elkaar blijkbaar onvermijdelijk aan. En aangezien voetbal steeds meer commercie, politiek enzovoort is, gaan wij stervoetballers ook steeds meer beoordelen op hun bijbehorend maatschappelijk gedrag. Dat is de oneindige ruimte waarin de onvoorbereide ster met zijn ego vroeg of laat ontspoort. Ach, waren speculaties maar overbodig! Maar randverschijnselen worden steeds meer de hoofdzaken. Wie geldt dan nog als goede voetballer?
© 1994, webeditie 2001.